Suy dinh dưỡng trẻ em: Dấu hiệu, nguyên nhân và cách khắc phục hiệu quả
Những năm đầu đời là "giai đoạn vàng" cho sự phát triển của trẻ nhỏ. Hiểu về suy dinh dưỡng ở trẻ em giúp cha mẹ kịp thời phát hiện, phòng ngừa và khắc phục hiệu quả tình trạng này. Điều trị suy dinh dưỡng là cách tốt nhất giúp trẻ trở lại đà tăng trưởng và phát triển kịp lứa tuổi.
Suy dinh dưỡng là gì?
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), suy dinh dưỡng đề cập đến sự thiếu hụt hoặc mất cân bằng trong việc cung cấp năng lượng và/hoặc chất dinh dưỡng của một người.
Trẻ suy dinh dưỡng bị thiếu lượng calo, vitamin và khoáng chất quan trọng, khiến não và cơ thể chúng không thể phát triển bình thường. Hậu quả tình trạng suy dinh dưỡng kéo dài có thể không thể khắc phục được. Ở mức tồi tệ nhất, suy dinh dưỡng có thể đe dọa tính mạng.
Tác động tức thời của tình trạng thiếu dinh dưỡng là sụt cân hoặc chậm phát triển, suy giảm khả năng tư duy và suy yếu hệ thống miễn dịch. Trong trường hợp nghiêm trọng, cơ thể trẻ có thể tự ăn mô mỡ và cơ của chính mình để tồn tại.
Khi trẻ không được ăn uống đầy đủ sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng chống lại nhiễm trùng, các bệnh thông thường có thể trở nên nguy hiểm. Hầu hết trẻ suy dinh dưỡng sẽ bị suy giảm khả năng học tập trong suốt quãng đời còn lại.
Dấu hiệu trẻ suy dinh dưỡng
Dấu hiệu suy dinh dưỡng ở trẻ thể hiện ở việc cân nặng của trẻ chỉ ở mức dưới 80% so với trẻ bình thường. Hoặc cân nặng của trẻ tụt giảm từ 5 - 10 % trở lên so với trọng lượng cơ thể của trẻ trong vòng 3 - 6 tháng.
Ngoài dấu hiệu về cân nặng trên, một số dấu hiệu dưới đây có thể cảnh báo tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ:
- Chiều cao của trẻ thấp hơn so với tuổi
- Trọng lượng cơ thể thấp so với chiều cao
- Thường xuyên cảm thấy chóng mặt, mệt mỏi, khó tập trung
- Phản ứng chậm, thường xuyên cáu gắt
- Dễ tái phát tiêu chảy
- Vết thương chậm lành và thời gian phục hồi lâu
- Chán ăn, không có cảm giác thèm ăn
- Tóc khô và dễ gãy, rụng tóc…
- Mắt trũng, má hóp, mắt khô, sợ ánh sáng, loét giác mạc
- Nướu sưng tấy, chảy máu; sâu răng
- Bụng sưng to, chân và tay nhỏ
- Tay chân bị tê, sưng tấy
- Da khô, bong vảy
- Da dễ bị bầm tím; phù nề
Dựa vào cân nặng theo tuổi và tiêu chuẩn WHO của cân nặng chuẩn, có thể chia suy dinh dưỡng thành:
- Trẻ suy dinh dưỡng độ I: Cân nặng của trẻ ở cấp độ này còn 70% – 80% cân nặng của trẻ bình thường (-2SD đến -3SD). Mỡ ở phần dưới da bụng trẻ mỏng, trẻ thường kèm theo biểu hiện rối loạn tiêu hóa.
- Trẻ suy dinh dưỡng độ II: Cân nặng của trẻ ở mức 60-70% cân nặng của trẻ bình thường (- 3SD đến - 4SD). Lúc này trẻ gầy gò, không có mỡ dưới da, thường xuyên rối loạn tiêu hóa và biếng ăn.
- Trẻ bị suy dinh dưỡng cấp độ III: Cấp độ suy dinh dưỡng nặng:
- Thể teo đét (Suy dinh dưỡng thể marasmus): Cân nặng của trẻ còn dưới 60% trọng lượng của trẻ bình thường (dưới - 4SD) và không có dấu hiệu phù. Trẻ rất gầy “da bọc xương”, thường xuyên rối loạn tiêu hóa, mắc các bệnh nhiễm trùng, kém linh hoạt,...
- Thể phù: Cân nặng của trẻ ở mức khoảng 60-80% trọng lượng của trẻ bình thường (từ -3SD đến - 4SD). Biểu hiện trẻ bị suy dinh dưỡng nặng thể phù là mặt tròn, chân tay khẳng khiu, rối loạn sắc tố da, thiếu máu, gan to, vận động kém, mệt mỏi...
- Thể hỗn hợp: Cân nặng của trẻ ở mức dưới 60% so với trọng lượng của trẻ bình thường, có phù và triệu chứng của 2 thể trên.
Nguyên nhân suy dinh dưỡng ở trẻ
Về bản chất, nguyên nhân suy dinh dưỡng ở trẻ là do sự thiếu hụt chất dinh dưỡng cần thiết trong chế độ ăn uống. Có nhiều yếu tố góp phần gây ra tình trạng này ở trẻ.
Suy dinh dưỡng bào thai
Suy dinh dưỡng bào thai là một trong những nguyên nhân thường gặp ảnh hưởng đến khả năng phát triển của trẻ, trong đó có suy dinh dưỡng. Tình trạng này xảy ra do người mẹ ăn uống không đầy đủ khi mang thai khiến trẻ thiếu dinh dưỡng cần thiết từ trong bào thai.
Suy dinh dưỡng bào thai cũng làm tăng nguy cơ sinh non hoặc mắc các bệnh lý khác khi chào đời.
Chế độ ăn uống không đủ chất dinh dưỡng
Chế độ ăn uống không đủ chất thể hiện ở việc trẻ không được cung cấp đủ lượng thực phẩm cần thiết hoặc ăn quá nhiều thực phẩm không phù hợp. Dưới đây là một số yếu tố ảnh hưởng:
- Trẻ ăn dặm quá sớm hoặc quá muộn
- Trẻ không được cung cấp đủ nhóm dưỡng chất: Glucid, protid, lipid, chất xơ, vitamin và chất khoáng
- Trẻ ăn được nhưng cha mẹ chỉ bổ sung thực phẩm theo sở thích, không chú ý đến việc cân bằng các nhóm chất.
Mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột
Trẻ có hệ vi sinh đường ruột tốt giúp đảm bảo khả năng tiêu hóa và hấp thu. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân: sử dụng kháng sinh kéo dài, thức ăn nhiễm khuẩn, bệnh về đường tiêu hóa… khiến trẻ bị mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột. Những trẻ này thường gặp tình trạng giảm hấp thu dẫn tới suy dinh dưỡng.
Vấn đề sức khỏe tâm thần
Một số trẻ gặp các vấn đề sức khỏe tâm thần như: trầm cảm, chán ăn tâm thần, ăn ói hoặc các rối loạn ăn uống khác... Dễ dẫn tới sợ hãi và ám ảnh về thức ăn dẫn tới chán ăn và bị suy dinh dưỡng.
Bà mẹ cho con bú bị suy dinh dưỡng
Sữa mẹ rất cần cho sự phát triển của trẻ, đặc biệt trong 2 năm đầu đời. Chính vì vậy, trẻ sử dụng sữa công thức, cai sữa quá sớm... có thể tăng nguy cơ suy dinh dưỡng. Ngoài ra, có những mẹ quá suy dinh dưỡng cho con bú có thể không cung cấp đủ lượng chất cần thiết cho bé khiến trẻ yếu ớt, chậm phát triển.
Ảnh hưởng của suy dinh dưỡng đến trẻ nhỏ
Suy yếu hệ miễn dịch, tăng nguy cơ mắc bệnh nhiễm trùng:
Suy dinh dưỡng và thiếu vi chất (thiếu đạm, sắt, kẽm, vitamin,...) làm hệ miễn dịch của trẻ yếu đi nên dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, phải sử dụng kháng sinh thường xuyên, gây biếng ăn, tiêu hóa kém, không hấp thụ được dưỡng chất, càng làm suy dinh dưỡng nặng hơn.
Rối loạn các chức năng cơ thể, gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe:
Tình trạng suy dinh dưỡng sẽ làm cho các cơ quan trong cơ thể bị rối loạn. Các cơ quan bị ảnh hưởng nặng nề nhất là gan, tim và thận có thể dẫn đến gan thoái hóa mỡ, suy tim, suy thận,....
Thiếu vi chất cũng gây nhiều vấn đề sức khỏe. Ví dụ, thiếu vitamin A gây khô giác mạc, quáng gà, ảnh hưởng xấu đến thị giác của trẻ; thiếu sắt, đạm và một số vitamin nhóm B gây thiếu máu; thiếu đạm, canxi, kẽm, vitamin A,D, K,... ảnh hưởng đến sự phát triển của xương, thiếu đạm gây phù,...
Chậm phát triển thể chất:
Ảnh hưởng trên tầm vóc. Thiếu dinh dưỡng ảnh hưởng trên chức năng toàn bộ các hệ cơ quan của cơ thể, kể cả hệ cơ xương, nhất là ở giai đoạn 1000 ngày đầu đời (giai đoạn bào thai và 2 năm đầu). Suy dinh dưỡng sớm và kéo dài làm cho trẻ phát triển còi cọc, khi trưởng thành có tầm vóc thấp, tăng nguy cơ béo phì về sau.
Chậm phát triển tâm thần:
Suy dinh dưỡng ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của não bộ trong giai đoạn trẻ dưới 6 tuổi do thiếu hụt các chất cần thiết cho sự phát triển não và trí tuệ của trẻ như chất béo, chất đường bột, sắt, iốt, DHA, Taurine,...
Trẻ bị suy dinh dưỡng cũng thường chậm chạp, gặp các vấn đề về ngôn ngữ, trí nhớ và giao tiếp xã hội kéo theo sự giảm khả năng chú ý, học tập, tiếp thu.
Cách phòng chống suy dinh dưỡng ở trẻ nhỏ
Để phòng chống tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ nhỏ cha mẹ cần áp dụng các biện pháp sau:
- Cần chăm sóc trẻ từ trong bụng mẹ bằng một chế độ ăn đầy đủ chất dinh dưỡng, đồng thời theo dõi cân nặng của mẹ theo từng tháng để thấy được sự phát triển của con, khám thai định kỳ.
- Vì sữa mẹ có vai trò quan trọng trong những tháng đầu đời của con nhỏ. Vì vậy nên cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 4 tháng đầu và kéo dài từ 18 – 24 tháng.
- Khi trẻ trên 1 tuổi, nên đa dạng các thực phẩm cho trẻ đảm bảo đủ 4 nhóm dinh dưỡng. Mẹ có thể chế biến nhiều món ăn hấp dẫn hơn để cải thiện khẩu vị của con.
- Cho con ăn dặm đúng thời điểm, luyện tập cho con thói quen ăn uống đúng giờ, trong quá trình ăn tập trung vào bữa ăn, không nên có mặt những thiết bị điện tử để bé không bị ảnh hưởng trong quá trình ăn.
- Theo dõi biểu đồ tăng trưởng cho trẻ hàng tháng: Nhằm phát hiện sớm tình trạng suy dinh dưỡng hoặc các nguy cơ nếu có và can thiệp sớm.
- Khi gặp các bệnh viêm nhiễm về đường hô hấp, tiêu hóa không nên tự ý sử dụng kháng sinh mà cần tham khảo ý kiến của bác sĩ.
- Khi gặp một số vấn đề về sự mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột mẹ nên bổ sung men tiêu hóa cho con giúp ổn định đường ruột phòng các bệnh về đường tiêu hóa.
- Xổ giun định kỳ mỗi 6 tháng cho trẻ từ 2 tuổi.
- Khuyến khích bé tập thể dục thường xuyên. Tập thể dục sẽ giúp cho quá trình trao đổi chất trong cơ thể diễn ra bình thường và bài tiết chất độc không mong muốn ra khỏi cơ thể. Nếu trẻ không thích tập thể dục, bố mẹ có thể tổ chức một số trò chơi vui nhộn.
Suy dinh dưỡng ở trẻ không chỉ ảnh hưởng đến quá trình phát triển thể chất mà còn khiến trẻ chậm phát triển trí tuệ, dễ mắc các bệnh lý nhiễm trùng và ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp. Hiểu về suy dinh dưỡng ở trẻ giúp cha mẹ khắc phục và phòng ngừa hiệu quả.